Trong thế giới máy bơm, bên cạnh các loại bơm ly tâm hoạt động dựa trên nguyên lý động học (biến động năng thành áp năng), tồn tại một nhóm bơm khác hoạt động theo nguyên lý thể tích (positive displacement). Các bơm thể tích di chuyển chất lỏng bằng cách bẫy một lượng cố định trong một khoang kín rồi cưỡng bức nó di chuyển ra ngoài. Trong nhóm này, bơm piston là một đại diện tiêu biểu, nổi tiếng với khả năng tạo ra áp suất rất cao, vượt xa khả năng của hầu hết các bơm ly tâm cùng kích thước.
Toc
Giới thiệu và Nguyên lý thể tích
Bơm piston sử dụng chuyển động tịnh tiến (đi tới đi lui) của một hoặc nhiều piston bên trong các xy lanh để di chuyển chất lỏng. Cơ chế này đảm bảo rằng mỗi chu kỳ hoạt động của piston sẽ dịch chuyển một thể tích chất lỏng nhất định, bất kể áp suất tại cửa xả là bao nhiêu (trong giới hạn chịu đựng của bơm).
Bơm Piston là gì và thuộc nhóm nào?
Bơm piston là loại máy bơm sử dụng piston chuyển động qua lại (tịnh tiến) bên trong một buồng làm việc kín gọi là xy lanh. Chuyển động này thường được tạo ra bởi trục khuỷu hoặc cơ cấu cam nối với động cơ. Bơm piston thuộc nhóm bơm thể tích tịnh tiến (reciprocating positive displacement pump).
Đặc điểm định danh của bơm thể tích là khả năng cung cấp một lượng chất lỏng gần như cố định trên mỗi chu kỳ hoạt động, không phụ thuộc vào áp suất ngược tại đầu ra. Điều này khác biệt hoàn toàn với bơm ly tâm, nơi lưu lượng giảm đáng kể khi áp suất xả tăng. Nhờ nguyên lý này, bơm piston có thể tạo ra áp lực rất cao để đẩy chất lỏng đi, chỉ bị giới hạn bởi độ bền cấu trúc của bơm và động cơ.
2. https://tamtho.com.vn/bom-ly-tam-truc-ngang-cau-tao-nguyen-ly-va-ung-dung-cua-ong-vua-cac-loai-bom/
3. https://tamtho.com.vn/bom-tuan-hoan-dam-bao-dong-chay-lien-tuc-trong-cac-he-thong-kin/
4. https://tamtho.com.vn/bom-chim-gieng-khoan-giai-phap-hieu-qua-cho-viec-khai-thac-nuoc-tu-do-sau/
5. https://tamtho.com.vn/bom-ly-tam-truc-dung-thiet-ke-tiet-kiem-khong-gian-va-kha-nang-tao-ap-cao/
Nguyên lý hút và đẩy thông qua chuyển động tịnh tiến
Hoạt động của bơm piston dựa trên hai thì (stroke) chính trong mỗi chu kỳ tịnh tiến của piston:
- Thì hút (Suction Stroke): Piston di chuyển ra khỏi xy lanh (lùi về phía sau). Sự di chuyển này làm tăng thể tích bên trong xy lanh, tạo ra một khoảng chân không (áp suất thấp hơn áp suất nguồn). Dưới tác dụng của chênh lệch áp suất, chất lỏng từ nguồn sẽ mở van một chiều tại cửa hút và chảy vào đầy buồng xy lanh. Van một chiều tại cửa xả vẫn đóng trong thì này, ngăn chất lỏng chảy ngược từ đường ống xả vào bơm.
- Thì đẩy (Discharge Stroke): Piston di chuyển vào trong xy lanh (tiến về phía trước). Sự di chuyển này làm giảm thể tích bên trong xy lanh, nén chất lỏng. Áp suất trong xy lanh nhanh chóng tăng lên, làm đóng van một chiều tại cửa hút (ngăn chất lỏng bị đẩy ngược về nguồn) và mở van một chiều tại cửa xả. Chất lỏng bị ép buộc chảy ra khỏi xy lanh qua cửa xả và đi vào đường ống đẩy.
Cơ chế sử dụng các van một chiều (thường là van bi, van lá hoặc van nấm) tại cả cửa hút và cửa xả là cực kỳ quan trọng để đảm bảo dòng chảy diễn ra đúng hướng và hiệu quả trong cả hai thì hoạt động của piston.
Cấu tạo chi tiết và Các biến thể phổ biến
Cấu tạo cơ bản của bơm piston đơn giản, nhưng có nhiều biến thể để tăng hiệu suất và làm mịn dòng chảy.
Các bộ phận chính: Xy lanh, Piston, Van một chiều
- Xy lanh (Cylinder): Là buồng làm việc hình trụ nơi piston di chuyển. Thành xy lanh cần được chế tạo chính xác và nhẵn để giảm ma sát và đảm bảo độ kín. Vật liệu chế tạo phụ thuộc vào loại chất lỏng và áp suất làm việc.
- Piston: Là bộ phận chuyển động tịnh tiến bên trong xy lanh. Piston có thể là dạng đặc hoặc dạng pít-tông (plunger). Viền piston hoặc cần piston (đối với plunger) cần có các bộ phận làm kín (như gioăng, phớt) để ngăn chất lỏng rò rỉ giữa piston và thành xy lanh, đặc biệt quan trọng khi tạo áp suất cao. Piston được nối với cơ cấu truyền động (thường là thanh truyền và trục khuỷu) để biến chuyển động quay của động cơ thành chuyển động tịnh tiến.
- Van một chiều (Check Valves / Non-return Valves): Bao gồm van hút (suction valve) và van xả (discharge valve). Đây là các van tự động mở/đóng theo sự chênh lệch áp suất. Chúng được đặt tại cửa hút và cửa xả của mỗi xy lanh và đảm bảo chất lỏng chỉ di chuyển theo một hướng nhất định: đi vào xy lanh qua van hút trong thì hút, và đi ra khỏi xy lanh qua van xả trong thì đẩy.
Bơm piston tác động đơn/kép và Bơm Piston nhiều xy lanh
Để cải thiện hiệu suất và làm giảm tính dao động của dòng chảy, bơm piston được phát triển thành nhiều biến thể:
- Bơm Piston tác động đơn (Single-Acting Piston Pump): Chỉ có một van hút và một van xả cho mỗi xy lanh. Chất lỏng chỉ được bơm ra trong một thì của chuyển động tịnh tiến (thường là thì đẩy). Thì còn lại (thì hút) chỉ dùng để nạp chất lỏng vào xy lanh. Dòng chảy đầu ra của bơm tác động đơn rất dao động (pulsating).
- Bơm Piston tác động kép (Double-Acting Piston Pump): Có hai bộ van một chiều cho mỗi xy lanh (một bộ ở mỗi đầu xy lanh) và piston được làm kín ở giữa. Chất lỏng được hút vào một đầu xy lanh trong khi đầu kia đang đẩy ra, và ngược lại. Điều này có nghĩa là chất lỏng được bơm ra trong cả hai thì của chuyển động tịnh tiến, tạo ra dòng chảy đều hơn (mặc dù vẫn còn dao động) và tăng gấp đôi lưu lượng so với bơm tác động đơn cùng kích thước xy lanh và tốc độ.
- Bơm Piston nhiều xy lanh (Multi-Cylinder Piston Pump): Sử dụng nhiều xy lanh (ví dụ: 2, 3, 4, 5…) hoạt động song song, được điều khiển bởi cùng một trục khuỷu. Các piston được đặt lệch pha nhau theo góc quay của trục khuỷu. Khi một piston đang ở giữa thì đẩy, một piston khác có thể đang ở đầu thì đẩy hoặc giữa thì hút. Việc chồng chéo các chu kỳ đẩy của nhiều xy lanh làm cho dòng chảy tổng cộng tại cửa xả trở nên rất đều và ít dao động hơn nhiều so với bơm tác động đơn hoặc kép. Các loại phổ biến là bơm Triplex (3 xy lanh), Quintuplex (5 xy lanh)…
Ưu điểm, Nhược điểm và Các Ứng dụng tiêu biểu
Khả năng tạo áp suất cao là ưu điểm chính của bơm piston, nhưng cơ chế hoạt động của nó cũng mang lại một số nhược điểm cố hữu.
Ưu điểm vượt trội về áp suất và Nhược điểm cố hữu
-
Ưu điểm vượt trội:
1. https://tamtho.com.vn/co-che-hoat-dong-cua-may-bom-nuoc-van-nang-cua-ap-suat-va-the-tich/
3. https://tamtho.com.vn/bom-chim-gieng-khoan-giai-phap-hieu-qua-cho-viec-khai-thac-nuoc-tu-do-sau/
4. https://tamtho.com.vn/bom-ly-tam-truc-ngang-cau-tao-nguyen-ly-va-ung-dung-cua-ong-vua-cac-loai-bom/
5. https://tamtho.com.vn/bom-tuan-hoan-dam-bao-dong-chay-lien-tuc-trong-cac-he-thong-kin/
- Tạo áp suất cực cao: Đây là thế mạnh lớn nhất. Bơm piston có thể dễ dàng đạt được áp suất làm việc hàng trăm, thậm chí hàng nghìn bar, điều mà bơm ly tâm không thể làm được.
- Lưu lượng ổn định với áp suất: Lưu lượng đầu ra gần như không thay đổi khi áp suất xả biến động, rất hữu ích trong các hệ thống có sức cản thay đổi.
- Khả năng tự mồi tốt: Có khả năng hút chất lỏng từ độ sâu nhất định mà không cần mồi ban đầu, tốt hơn nhiều so với bơm ly tâm thông thường.
- Hiệu suất cao: Thường có hiệu suất thủy lực cao, đặc biệt khi hoạt động ở áp suất cao.
-
Nhược điểm cố hữu:
- Dòng chảy dao động (Pulsating Flow): Ngay cả bơm nhiều xy lanh cũng có độ dao động nhất định (dù ít hơn). Điều này có thể gây rung động hệ thống và yêu cầu sử dụng bộ giảm chấn xung (pulsation dampener).
- Cấu tạo phức tạp: Có nhiều bộ phận chuyển động tịnh tiến (piston, thanh truyền) và nhiều van một chiều, làm cho cấu trúc phức tạp hơn bơm ly tâm.
- Chi phí và bảo trì: Thường có chi phí ban đầu cao hơn và yêu cầu bảo trì định kỳ phức tạp hơn (kiểm tra/thay thế gioăng, phớt, van).
- Nhạy cảm với chất rắn: Các hạt rắn trong chất lỏng có thể làm kẹt hoặc mài mòn van, xy lanh và piston, gây hư hỏng nặng. Chỉ phù hợp cho chất lỏng sạch hoặc đã qua xử lý.
- Trọng lượng và kích thước lớn: Đối với cùng một lưu lượng, bơm piston thường nặng và cồng kềnh hơn bơm ly tâm.
Các lĩnh vực ứng dụng đòi hỏi áp lực cao và chính xác
Nhờ khả năng tạo áp suất cao và lưu lượng ổn định, bơm piston được ứng dụng trong các lĩnh vực chuyên biệt:
- Thiết bị làm sạch áp lực cao: Máy rửa xe, hệ thống làm sạch công nghiệp sử dụng tia nước áp lực cực lớn.
- Hệ thống thủy lực: Cung cấp nguồn năng lượng cho các xy lanh và động cơ thủy lực (dù phổ biến hơn với dầu thủy lực, nhưng nguyên lý tương tự).
- Bơm bùn trong khoan dầu khí: Đẩy bùn khoan xuống giếng với áp suất cao.
- Bơm định lượng (Metering Pump): Các bơm piston đặc biệt có khả năng điều chỉnh chính xác thể tích chất lỏng bơm ra trên mỗi hành trình, được dùng để định lượng hóa chất hoặc phụ gia trong sản xuất.
- Phun sơn, phun hóa chất: Tạo áp lực đủ lớn để xé nhỏ chất lỏng thành hạt sương mịn khi đi qua vòi phun.
- Thử nghiệm áp lực (Hydrostatic Testing): Tạo áp lực cao để kiểm tra độ bền và độ kín của bình chứa, đường ống.
- Bơm chất lỏng có độ nhớt cao: Có khả năng bơm các chất lỏng đặc hơn so với bơm ly tâm thông thường.
Tóm lại, bơm piston là loại máy bơm thể tích tịnh tiến, nổi bật với khả năng tạo ra áp suất làm việc cực kỳ cao. Mặc dù có nhược điểm là dòng chảy dao động và tính nhạy cảm với chất rắn, bơm piston là lựa chọn không thể thay thế trong các ứng dụng đòi hỏi áp lực lớn, lưu lượng ổn định với áp suất thay đổi hoặc cần định lượng chính xác, đóng góp quan trọng vào nhiều quy trình công nghiệp và dân dụng chuyên biệt.
